માતાનું એક ઘર સ્વાઘર - "ભગિની નિવેદિતા પ્રતિષ્ઠાન " સાંગલી મહારાષ્ટ્ર

સંઘર્ષ જીવનની શોભા છે,કારણ ભઠ્ઠીમાં તપીને સોનું શુદ્ધ થાય છે.સંઘર્ષમાં થી જ જીવનનો ઉદ્દગમ થાય છે.આ જ સંઘર્ષને યોગ્ય દિશા અને માર્ગદર્શન મળવાથી જીવન સફળ બની જાય છે.  સ્વ.ડૉ.કુસુમતાઈએ મહારાષ્ટ્રના સાંગલીમાં ભગિની નિવેદિતા સંસ્થાન દ્વારા  અનેક સંઘર્ષશીલ  મનુષ્યનાં જીવન આત્મવિશ્વાસ સીંચી પ્રેરણાની કથાઓમાં ફેરવી નાખ્યાં. કાજલ માત્ર છ વર્ષની હતી ત્યારે તેના માતા પિતા ગંભીર બીમારીનો ભોગ બન્યા અને બંને એ આ દુનિયામાં થી વિદાય લીધી .પરંતુ કાજલે આ દુઃખને પોતાના પર હાવી થવા દીધું નહી. આજે આખાયે આશ્રમને એ વાત પર ગર્વ છે કે કાજલે પોતાનો અભ્યાસ પૂર્ણ કર્યો અને પોતાનો આર્ટ સ્ટુડિયો બનાવીને .સમગ્ર સમાજ માટે પ્રેરણસ્રોત બની ગઈ. તો બીજી બાજુ બાળપણ થી જ માતા પિતા થી દુર  આશ્રમમાં જ ઉછરેલી કવિતા અશોક ગાયકવાડ પોતાના સંઘર્ષની કલમથી સુંદર ભવિષ્ય ઘડી રહી છે.  નહીં.  આજે સમગ્ર આશ્રમને તેના પર ગર્વ છે કે તેણીએ પોતાનો અભ્યાસ પૂર્ણ કર્યો અને પોતાનો આર્ટ સ્ટુડિયો ચલાવીને સમાજ માટે પ્રેરણાસ્ત્રોત પણ બની.  

બીજી તરફ, બાળપણથી જ માતા-પિતાથી દૂર આશ્રમમાં ઉછરેલી કવિતા અશોક ગાયકવાડ આજે પોતાના સંઘર્ષની કલમથી સુંદર ભવિષ્ય ઘડી રહી છે. તેણીમાત્ર પુણેમાં કોથરૂડ પોલીસ સ્ટેશનમાં  જ કાર્યરત નથી પરંતુ એક મહિલા પોલીસ તરીકે દેશને સાચી સેવા આપી રહી છે.   દેશની ઘણી એવી દીકરીઓ છે જેમનું બાળપણ અંધારી ગલીઓમાં, સમાજની કુપ્રથાઓ કે કોઈ ગંભીર શારીરિક-માનસિક રોગોમાં દટાઈ ગયું હશે, સિસ્ટર નિવેદિતા પ્રતિષ્ઠાનએ આવી દીકરીઓનો હાથ પકડીને તેમનું પાલન-પોષણ કર્યું  એટલું જ નહીં પરંતુ તેમના આશ્રમમાં  આશ્રય આપ્યો ઉપરાંત સારા સંસ્કાર અને મૂલ્યો સાથે સમાજનું નેતૃત્વ કરીને એક આદર્શ સમાજ ની સ્થાપના કરવા માટે પ્રોત્સાહિત પણ કરી.આજે આ તમામ દીકરીઓને આ પ્રતિષ્ઠાન પર ગર્વ છે.  ડૉ. કુસુમતાઈ ઘાનેકર દ્વારા સિસ્ટર નિવેદિતા પ્રતિષ્ઠાનની સ્થાપના 1 એપ્રિલ 1970ના રોજ  કરવામાં આવી હતી.  પ્રતિષ્ઠાનનાં વિવિધ આયામો દ્વારા અત્યાર સુધીમાં યોગ્ય માર્ગદર્શન, શિક્ષણ વગેરે જેવી મદદ મેળવીને 14000 થી વધુ દીકરીઓ અને મહિલાઓએ  તેમના જીવનને નવી દિશા આપી છે.  કુસુમતાઈએ આયુર્વેદિક ડૉક્ટર અને રાષ્ટ્ર સેવિકા સમિતિના કાર્યકર્તા હોવાના કારણે,  સરકારી હોસ્પિટલોમાં મહિલાઓ અને બાળકોની વિશેષ સ્થિતિઓનું નજીકથી નિરીક્ષણ કર્યું હતું.  એક સારાં સ્પેશિયાલિસ્ટ હોવાને કારણે તેઓ સમજતા હતાં કે મહિલાઓને સંપૂર્ણ રીતે સ્વસ્થ બનાવવા માટે માત્ર શારીરિક જ નહીં પરંતુ માનસિક સ્તર પણ મજબૂત અને સક્ષમ બનાવવું પડશે.  અયોગ્ય વ્યવહાર, નિરક્ષરતા, પૌષ્ટિક આહારનો અભાવ જેવી સમાજમાં ઊંડે સુધી દટાયેલ અનેક સમસ્યાઓના  ઉકેલ શોધવા જરૂરી હતો.   નાની વયે અત્યાચારનો ભોગ બનેલી અથવા ગેરકાયદેસર વેશ્યાવૃત્તિમાં ફસાયેલી છોકરીઓ અને મહિલાઓને આશ્રય અને ખોરાક વગેરે આપવા માટે નિવેદિતા પ્રતિષ્ઠાને સૌપ્રથમ 'માહેર '(માતાનું ઘર) યોજના શરૂ કરી.  આ જ યોજના હાલમાં સ્વાધાર તરીકે ઓળખાય છે.

સંસ્થાના મેનેજર અને એક સમયે સ્ટુડન્ટ કાઉન્સિલના સંપૂર્ણ સમયના સભ્ય વિનીતા તેલંગ દીદી કહે છે કે કોઈપણ પ્રકારની પીડિત મહિલા અહીં છ મહિનાથી બે વર્ષ સુધી મફતમાં રહી શકે છે.  અહીં તેમને માત્ર શારીરિક, માનસિક, કાનૂની સલાહ, તબીબી સહાય જ મળતી નથી, પરંતુ કૌશલ્ય વિકાસ દ્વારા તેમને આત્મનિર્ભર બનાવવાના પ્રયાસો પણ કરવામાં આવે છે.  સરકારી યોજનાઓ સાથે સુમેળમાં, જનજાગૃતિ શિબિરો, વિવિધ ઉદ્યોગોની તાલીમ, કેન્ટીન, સ્ટેશનરીની દુકાનો, ઓફિસ ફાઇલો બનાવવા વગેરે જેવા ઉદ્યોગોને પ્રોત્સાહિત કરીને મહિલાઓને આત્મનિર્ભર બનાવવામાં આવે છે.  સ્વાધાર ગૃહ નિયમિત ધોરણે બ્યુટી પાર્લર અને પેપર બેગ બનાવવાની તાલીમ પણ આપે છે.  ઘણી છોકરીઓએ આ પ્રોજેક્ટ દ્વારા પાર્લર અને નર્સિંગની તાલીમ પૂર્ણ કરી છે અને હવે તે જ ક્ષેત્રમાં કામ કરી રહી છે.  

સમાજમાં પ્રચલિત સમકાલીન દુષ્ટ પ્રથાઓમાં, મહારાષ્ટ્ર અને કર્ણાટકમાં કેટલીક જગ્યાએ દેવદાસી પ્રથા જોવા મળી હતી.  આંદોલન શરૂ કરીને નેતા બનવાનું વિચારવાને બદલે કુસુમતાઈએ માતાની ભૂમિકા ભજવી.  સામાજિક અધોગતિના યુગમાં, અશિક્ષિતતા અને અજ્ઞાનને કારણે આ દલદલમાં ડૂબી રહેલી માતા પોતાની દીકરીઓના સુંદર ભવિષ્યની કલ્પના પણ કરી શકતી ન હતી અને તેમને આ દલદલમાંથી બહાર કાઢવાનું વિચારી પણ શકતી ન હતી.  તે અંધકારને દૂર કરવા માટે, ફાઉન્ડેશને એક નિવાસી પ્રોજેક્ટની સ્થાપના કરી, જ્યાં માત્ર 6 વર્ષની વયની છોકરીઓને તેઓ પુખ્ત થાય ત્યાં સુધી સંપૂર્ણ શિક્ષિત, આત્મનિર્ભર બનાવવામાં આવી અને સમાજમાં સ્વાભિમાન સાથે જીવન જીવવા માટે પ્રેરિત કરવામાં આવી.  તેમના આ મહત્વપૂર્ણ નિર્ણયે માત્ર દેવદાસીઓના જીવનમાં જ નહીં પરંતુ સમાજની વિચારસરણીમાં પણ પરિવર્તન લાવવાનું મહત્ત્વનું કામ કર્યું.   રસ્તો ગમે તેટલો મુશ્કેલ કેમ ન હોય, જો તમારી પાસે દૃઢ મનોબળ હશે તો તે તમને તમારા મુકામ સુધી ચોક્કસ લઈ જશે.  જ્યારે એચઆઈવી એક ભયંકર રોગ હતો અને કોઈને તેના વિશે કંઈપણ ખબર ન હતી, ત્યારે તે ડૉ. કુસુમતાઈની હિંમત અને નિઃસ્વાર્થ સેવાનું પરિણામ હતું કે સિસ્ટર નિવેદિતા ફાઉન્ડેશન સમગ્ર એશિયામાં પહેલું ફાઉન્ડેશન બન્યું જેણે એચઆઈવી નિવારણ માટે નિવાસી સારવાર કેન્દ્રો શરૂ કર્યા સકારાત્મક છોકરીઓ અને સ્ત્રીઓ.  જ્યાં તેમના શિક્ષણ, આરોગ્ય અને કૌશલ્ય વિકાસની સમગ્ર વ્યવસ્થા સરકાર અને સમાજના સહકારથી થાય છે.  હાલમાં સાંગલીના યશવંતનગરમાં એઇડ્સ પીડિત છોકરીઓ માટે રહેણાંક આશ્રમ છે.   રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘના રાજ્યના બૌદ્ધિક વડા સુનીલ કુલકર્ણી કહે છે કે સંગઠન દ્વારા સાંગલીમાં વિવિધ પહેલ ચલાવવામાં આવી રહી છે, જેમાં 2 અનાથાશ્રમ, 2 કુટુંબ પરામર્શ કેન્દ્રો, પીડિત મહિલાઓ માટે ટૂંકા ગાળાના રહેઠાણ કેન્દ્ર "સ્વાધાર", 'નો સમાવેશ થાય છે. અન્નપૂર્ણા' ફૂડ ટેક્નોલોજી સેન્ટર અને 'ડૉક્ટર કુસુમતાઈ ઘાનેકર વોકેશનલ ટ્રેનિંગ સેન્ટર' અલ્પશિક્ષિત અને જરૂરિયાતમંદ છોકરાઓ અને છોકરીઓ માટે ચાલે છે.   આ કેન્દ્રને વોકેશનલ બોર્ડ દ્વારા માન્યતા પ્રાપ્ત છે.  અહીં પેરામેડિકલ કોર્સ અને બ્યુટી પાર્લર અને ફેશન ડિઝાઇનિંગ કોર્સ ચલાવવામાં આવે છે.  અહીં ભણતી છોકરીઓ માટે હોસ્ટેલની પણ સુવિધા છે.  

 કુસુમતાઈના વિઝનથી શરૂ થયેલી સંસ્થા પચાસ વર્ષ વટાવી ચૂકી છે અને મહિલાઓ માટે સમયસર પ્રોજેક્ટ ચલાવી રહી છે.